περί της ρητορικής τέχνης

το τάλαντο της ρητορίας[1]

Οι πηγές δεν μας βοηθούν στο θέμα του τερματισμού των εγκυκλίων σπουδών του νεαρού Βασιλείου στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Φαίνεται όμως πως δεν θα ήταν λάθος αν τοποθετήσωμε το τέλος της περιόδου αυτής γύρω στο 346/7. Την ίδια μάλλον εποχή θα πρέπει να ταξίδευσε στην Κωνσταντινούπολή για να συνεχίσει τις σπουδές του. Παραμένει πάντως το πρόβλημα για το πώς και πού γνωρίζει τον μεγάλο εθνικό ρητοροδιδάσκαλο Λιβάνιο, που από το έτος 344 μέχρι το 348/49 δίδασκε στη Νικομήδεια και από το έτος τούτο μέχρι το 352 πάλι στην Κώνσταντινούπολη.

Όντας ακόρεστος στη γνώση ο Βασίλειος σύντομα αντιλαμβάνεται πως η πρωτεύουσα του κράτους και οι δάσκαλοί της δεν αρκούν για να καλύψουν τις γνωσιακές του επιθυμίες. Στρέφει λοιπόν το βλέμμα του προς την Αθήνα, η οποία διατηρεί ακόμα την προγενέστερη αίγλη της και στην οποία λειτουργούν οι καλλίτερες φιλοσοφικές σχολές. Έτσι το 351 ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, που την ίδια περίοδο που ο Βασίλειος βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη, αυτός σπουδάζει στην Αλεξάνδρεια, υποδέχεται τον φίλο του στον Πειραιά και τον απαλλάσσει από τις συνέπειες του «αττικού νόμου»[2], από την ένταξή του δηλαδή με βίαιο και θορυβώδη τρόπο σε έναν από τους πολλούς φοιτητικούς συλλόγους.

Στην Αθήνα, με τη βοήθεια του Γρηγορίου, με τον οποίο πλέον έγιναν στενοί φίλοι και γρήγορα ομόστεγοι, ομοδίαιτοι και πνευματικοί συμπορευτές, γνώρισε τις τέσσερεις φιλοσοφικές έδρες Σχολές που λειτουργούσαν, σε αντιστοιχία προς τα τέσσερα γνωστά φιλοσοφικά ρεύματα και τους καθηγητές της ρητορικής και της ιατρικής. Σύμφωνα με τα κρατούντα, ο Βασίλειος και ο Γρηγόριος παρακολούθησαν τους συμπατριώτες τους καθηγητές Ιμέριο και Προαιρέσιο[3].
…
Η πρώτη δημόσια εμφάνιση του Βασιλείου στο πανεπιστημιακό περιβάλλον της Αθήνας έγινε με την εξής αφορμή: Σπουδαστές από την Αρμενία, πολύ προχωρημένοι στη ρητορική τέχνη, προκάλεσαν ομαδικά[4] τον νεοφερμένο Βασίλειο σε ρητορικό διαγωνισμό ή επίδειξη όπως έλεγαν τότε τους ρητορικούς αγώνες. Σκοπός τους να ταπεινώσουν τους ποντοκαππαδόκες συναδέλφους τους. Στον διαγωνισμό αυτόν ο Βασίλειος, μολονότι είχε να αντιμετωπίσει πολλούς κι έμπειρους συζητητές, διέπρεψε. … Το γεγονός πήρε κυριολεκτικά μυθικές διαστάσεις. Καθηγητές και μαθητές τον υπολόγιζαν πλέον σαν ήδη φτασμένο ρήτορα.

[1] Στυλιανού Γ. Παπαδοπούλου, «Μέγας Βασίλειος», Τ. Α΄, σ.σ. 20 κ.επ., Αθήναι 1989.
[2] Από λόγους ανταγωνισμού οι φοιτητές των σχολών και των καθηγητών συγκροτούσαν ομάδες ή συλλόγους για την προβολή του καθηγητή τους και τη συγκέντρωση χάριν αυτού περισσοτέρων ακροατών. Ειδικώτερα οι παλαιοί πολιορκούσαν τους νεοφερμένους – από την ώρα που αποβιβάζονταν στον Πειραιά – και συνοδεία τους ωδηγούσαν στο κλεινό άστυ, όπου με άγριες εκδηλώσεις για εκφοβισμό αναστατώσεις παρέδιδαν τον νέο στα δημόσια λουτρά. Έπειτα ακολουθούσε συμπόσιο και διασκέδαση χωρίς όρια (Επιτάφιος ιε΄- ιστ΄, Λιβανίου Α΄19).
[3] Σ’ αυτό συμφωνούν οι ιστορικοί Σωκράτης (Εκκλησ. ιστορία Δ 26) και Σωζόμενος (Εκκλησ. ιστορία ΣΤ 17), ενώ δεν αναφέρει τίποτα ο Γρηγόριος ο Θεολόγος που εντούτοις είναι πλουσίώτατος σε σχετικές πληροφορίες. Ο Προαιρέσιος ήταν επιφανής ρήτωρ και ενσυνείδητος χριστιανός. Γι’ αυτό και όταν ο Ιουλιανός το 362 απέλυσε όσους χριστιανούς κατείχαν καθηγητική έδρα εξαίρεσε τον Προαιρέσιο. Προς έκπληξη όμως του Αυτοκράτορα ο Προαιρέσιος αρνήθηκε την προσφορά και συμμερίσθηκε την τύχη των εν Χριστώ αδελφών του καθηγητών.
[4] σαν φοιτητικός σύλλογος.