γεωργικά μαθήματα

Αγροτικά[1]

Η Αθήνα είναι ουσιαστικά μια εμπορική δύναμη και αντλεί τους σημαντικότερους πόσους της από την κυριαρχική θέση που κατέχει στο Αιγαίο … Εντούτοις αξίζει να τύχουν της προσοχής μας οι συνθήκες της αγροτικής παραγωγής στην Αττική … Ένα μόνο κείμενο παρουσιάζει κάποιο ενδιαφέρον από τεχνικής απόψεως. Είναι ο «Οικονομικός» του Ξενοφώντα. Το καθαρά θεωρητικό μέρος αυτού του βιβλίου περιορίζεται σε τέσσερα από τα εικοσιένα κεφάλαια που απαρτίζουν τον διάλογο. Το έργο χαρακτηρίστηκε σαν μια «γεωργική κατήχηση». Στην πραγματικότητα, ο Ξενοφών, παρασύρεται συχνά από σκέψεις ξένες προς το θέμα, και περιορίζεται σε πολύ γενικές ενδείξεις, που δεν προϋποθέτουν καμία ιδιαίτερη αρμοδιότητα. Το κείμενό του είναι ωστόσο πλούσιο σε πληροφορίες, εφόσον σχεδόν αθέλητα προσφέρει μια μαρτυρία για την καθημερινή πραγματικότητα στην Αθήνα του 4ου πΧ αιώνα και την εξέλιξή της.

Η γεωργική τεχνική φαίνεται ότι παρουσιάζει ελάχιστη εξέλιξη από τους ομηρικούς χρόνους. Τα εργαλεία εξακολουθούν να είναι σχεδόν υποτυπώδη. Οι αγρότες δεν γνωρίζουν παρά το ξύλινο άροτρο χωρίς μεταλλικό υνί, που δεν σκάβει βαθιά το χώμα. Το ζεύγος … δεν περιλαμβάνει ποτέ περισσότερα από δύο ζώα, γενικά ημιόνους. Η εργασία λοιπόν, ως επί το πλείστον είναι χειρωνακτική. Οι μικρές πεδιάδες, τα ασταθή εδάφη, η ξηρασία, που διακόπτεται από ραγδαίες βροχές που με τη σειρά τους απογυμνώνουν τα βράχια, απαιτούν συνεχή υποστήριξη της γης. Η αττική νομολογία αποδεικνύει την σπουδαιότητα αυτών των εργασιών συντηρήσεως, μέσα από μισθωτικά συμβόλαια.

Οι Αθηναίοι έκαναν γενικά διαδοχικές καλλιέργειες. Η πρώτη γινόταν την άνοιξη, η δεύτερη το καλοκαίρι, μια Τρίτη καλλιέργεια μπορούσε να γίνει στις αρχές του φθινοπώρου. Οι επανειλημμένες αυτές καλλιέργειες ήταν ευκολότερες εφόσον εφαρμοζόταν παντού το σύστημα της αγρανάπαυσης[2]. Στον «Οικονομικό» αναφέρονται επίσης τα μέσα με τα οποία μπορούσαν να εμπλουτίσουν το χώμα με φυσικά λιπάσματα ή να μειώσουν την «αρμυρότητά» του με την προσθήκη γλυκών ουσιών.

Η σπορά γινόταν το φθινόπωρο. Τον Μάιο και Ιούνιο, ο θερισμός. Ένας μεγαλοϊδιοκτήτης, όπως ο Ισχόμαχος, χρησιμοποιούσε όλους τους δούλους του και νοίκιαζε ίσως τις υπηρεσίες μερικών μισθωτών. Ο μικροκαλλιεργητής που δεν είχε παρά έναν ή δύο υπηρέτες έπρεπε να καταφεύγει σε γείτονες, με υποχρέωση ανταποδόσεως. Έκοβαν τα σπαρτά στη μέση. Τα άχυρα τα έκαιγαν επί τόπου, άλλοτε τα χρησιμοποιούσαν ως στρώμνες για τα ζώα. Δεμάτιαζαν τα στάχυα και τα έφερναν στο αλώνι κοντά στην κατοικία. Εκεί γινόταν το αλώνισμα και το λίχνισμα.

Πρώτα έβαζαν τα ζώα, όνους ή ημιόνους, να πατήσουν το σιτάρι, ενώ κατά το λίχνισμα έριχναν αντίθετα στον αέρα τους σπόρους και τα άχυρα ανακατεμένα. Οι σπόροι ξανάπεφταν μέσα στο αλώνι ενώ το άχυρο, ελαφρότερο, παρασυρόταν προς τα έξω. Όλες αυτές οι εργασίες ρυθμίζονταν σύμφωνα μ’ ένα αυστηρό ημερολόγιο, καθόσον η καλλιέργεια των δημητριακών, στην Αττική τουλάχιστον, σπάνια απέκλειε άλλες μορφές καλλιέργειας.

Η καλλιέργεια οπωροφόρων δέντρων ή λαχανικών απαιτούσε πράγματι την ίδια φροντίδα. Και εδώ όλες οι εργασίες γίνονταν με τα χέρια, με μιαν αληθινά κηπουρική τεχνική. Η καλλιέργεια των αμπελιών, από τις πιο πολύτιμες, απαιτούσε συνεχείς φροντίδες. Η συντήρηση των καρποφόρων δέντρων απαιτούσε βέβαια λιγότερη απασχόληση, όχι όμως και λιγότερη προσοχή˙ η συκιά και ιδίως η ελιά ήταν ένας πλούτος που δεν έπρεπε να παραμελείται. Το κλάδεμα, το μπόλιασμα γινόταν τακτικά, με σκοπό την αύξηση της παραγωγής, την ποσοτική και ποιοτική βελτίωση των καρπών.

[1] C. Mossè, «Το τέλος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας», σ. 19 κ.επ., εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1978.
[2] Ξενοφώντος, «Οικονομικός», XVI, 11-12, πρβ Θεόφραστου, «Φυτικών αιτιών» α΄- δ΄ III, 20. Εντούτοις, μερικές πολύ αποσπασματικές ενδείξεις αφήνουν να υποτεθεί ότι στο τέλος της κλασικής περιόδου, πραγματοποιήθηκαν μερικές βελτιώσεις σ’ αυτόν τον τομέα, είτε με την υιοθέτηση μιας διετούς εναλλαγής, είτε ακόμη με την καθιέρωση μιας τριετούς αμειψισποράς με αγρανάπαυση. Αυτή είναι τουλάχιστον η γνώμη του Guiraud και του Glotz οι οποίοι στηρίζονται στην αυθεντία του Θεόφραστου. Η τριετής αμειψισπορά περιελάμβανε 1) μιαν αγρανάπαυση, 2) μια καλλιέργεια λαχανικών, 3) μια καλλιέργεια δημητριακών, άποψη του υιοθέτησε και ενίσχυσε ο F.M. Heichelheim με βάση την επιγραφή I.G., II2, 2493 (“Wirtschaftsgeschichte des Altertums”, I, σελ. 386˙ άρθρο “Sitos”, στην R.E., Παρτάρτ. VI, στήλη 834). Δεν ήταν όμως αρκετά διαδεδομένη. Ο Ισχόμαχος, που διέθετε σημαντικούς πόσους, τόσο σε εργατικά χέρια όσο και σε σπορές, δεν την εφάρμοζε στο αγρόκτημά του. Για ένα παραπάνω λόγο, θα την αγνοούσε ο μικρός χωρικός της Αττικής, που εργαζόταν μόνος ή με την βοήθεια ενός ή δύο δούλων.