οικονομικά διδάγματα

η οικονομική ήττα των δυτικών δημοκρατιών[1]

Την ήττα τους οι ευρωπαϊκές δυτικές δημοκρατίες την είχαν αναγνωρίσει και εσωτερικά. Ολόκληρη, μάλιστα, η εξωτερική τους πολιτική ήταν συνάρτηση της εσωτερικής αδυναμίας τους. Στα είκοσι χρόνια που χωρίζουν μεταξύ τους τους δυο παγκόσμιους πολέμους, οι κυβερνήσεις της Αγγλίας και της Γαλλίας ήταν σε αποσύνθεση. Η δημοκρατία ως κράτος υποχωρούσε αδιάκοπα στη δημοκρατία ως κοινωνία. Η δημοκρατία, όμως, πρέπει νάναι και κράτος, όχι μόνο κοινωνία. Σ’ αυτές τις δύο φράσεις βρίσκεται ολόκληρο το πρόβλημα.

Όταν, στον ΙΘ΄ αιώνα, άρχισαν να εδραιώνονται οι δημοκρατίες, φυσικό ήταν να πέσει το κύριο βάρος στη δημοκρατία ως κοινωνία. Το κράτος έπρεπε ν’ αδυνατίσει. Είχε καταντήσει πολύ ισχυρό, τουλάχιστον στον τύπο και στην νομική μορφή του. Η κοινωνία έπρεπε να χειραφετηθεί όσο μπορούσε περισσότερο από το κράτος. Οι πιο πολλοί θεώρησαν μάλιστα ότι σ’ αυτό ακριβώς έγκειται η δημοκρατία. Το απαιτούσε άλλωστε κι’ ο οικονομικός φιλελευθερισμός που είχε τότε τον λόγο του. Το κράτος έπρεπε να γίνει όσο μπορούσε λιγότερο «κράτος», έπρεπε να γίνει, στη σχέση του ειδικά προς την εθνική του κοινωνία, παθητικό, ουδέτερο, άψυχο.
…
Στον Κ΄ αιώνα - … προπάντων ύστερ’ από τα 1918 – έπρεπε η δημοκρατία που είχε γίνει κοινωνία να γίνει και κράτος. Το κύριο βάρος έπρεπε να πέσει τώρα στη δημοκρατία ως κράτος. Ο οικονομικός φιλελευθερισμός, που φυσικά ποτέ δεν ήταν απόλυτος, είχε ξεπερασθεί. Είχε αρχίσει μάλιστα να ξεπερνιέται από το 1880, όταν ο καπιταλισμός μπήκε στο στάδιο των οικονομικών μονοπωλίων. Αυτό δεν έγινε, τότε, με καμιά κρατική προστασία. Έγινε αυτόματα, δυναμικά. Κι’ αν ξεπεράστηκε σε πολλές μορφές του ο οικονομικός φιλελευθερισμός, ξεπεράστηκε κάπως και το αδύνατο άτομο μεσ’ στην κοινωνία. Όταν συνασπίστηκε το κεφάλαιο, συνασπίστηκαν και οι εργάτες.

Η Γαλλική Επανάσταση είχε χαρακτηρίσει ως ασυμβίβαστους με την δημοκρατία τους επαγγελματικούς συνασπισμούς. Η δημοκρατία, στον Κ΄ αιώνα, χωρίς η ίδια να οργανωθεί σε κράτος ισχυρό, άφησε τους οικονομικούς (κεφαλαιοκρατικούς) συνασπισμούς ή τους επαγγελματικούς συνασπισμούς των ασθενέστερων τάξεων να δυναμώσουν τόσο που κι’ αυτή η δημοκρατία ως κοινωνία έγινε ένα παράδοξο κατασκεύασμα.
…
Η δημοκρατία, ύστερ’ από τα 1918, έπρεπε να είχε γίνει προπάντων «κράτος», κράτος που θα χτυπούσε τους εχθρούς του, επαναστατώντας το ίδιο πριν επαναστατήσουν ή το υπονομεύσουν εκείνοι και αντιμετωπίζοντας με επαναστατικό δημοκρατικό πάθος την κοινωνική και οικονομική αναρχία, δηλαδή καταργώντας την οικονομική δύναμη των ισχυρών και περιστέλλοντας ύστερα την κοινωνική δύναμη των συνασπισμένων αδυνάτων.

[1] Νέα Εστία Αφιέρωμα στον Παναγιώτη Κανελλόπουλο (1902-1986), από το βιβλίο του «Ο εικοστός Αιώνας», σ. 297 κ. επ., Χριστούγεννα 1996